Hanes Castell Ystumllwynarth

Mae Castell Ystumllwynarth sy'n sefyll ar grib calchfaen uchel deugain troedfedd ac yn edrych dros bentref hardd y Mwmbwls, yn lleoliad trawiadol.

Mae'r adeilad cynharaf yn dal i fod yng Nghastell Ystumllwynarth sef y gorthwr yn y bloc canolog, ac mae'n dyddio o ddechrau'r 12fed ganrif.

Fe'i defnyddiwyd fel preswylfa Arglwyddi Mers Gŵyr, ac ymosodwyd arno'n rheolaidd gan y Cymry lleol. Yn y ddeuddegfed ganrif, Iarll Warwig a'i deulu oedd yn berchen arno'n bennaf. Ym 1203, rhoddwyd Arglwyddiaeth Gŵyr i'r teulu de Breos a fu'n teyrnasu tan y 1320au pan gafodd ei drosglwyddo i ddwylo'r teulu de Mowbray drwy Alina de Breos a briododd John de Mowbray.  Collodd y teulu de Mowbrays Gŵyr i'r teulu Beauchamp am beth amser oherwydd penderfyniad cyfreithiol ac ym 1461 fe'i trosglwyddwyd i'r teulu Herbert, y teulu Somerset ac yna i Ddugiaid Beaufort cyn ei drosglwyddo ym 1927 i Gorfforaeth Abertawe. Cyngor Abertawe sy'n gyfrifol amdano heddiw, gyda Chyfeillion Castell Ystumllwynarth yn gyfrifol am gynnal y castell o ddydd i ddydd yn ystod y tymor agored.

Hanes Byr

1106 - daeth Henry Beaumont, Iarll Warwig yn Arglwydd cyntaf Gŵyr; pan rannodd yr ardal ymhlith ei ddilynwyr, rhoddwyd maenordy Ystumllwynarth i'r teulu de Londres.

1116 - Goresgynnwyd Gŵyr gan Gruffydd ap Rhys ap Tewdwr a llosgwyd Castell Ystumllwynarth ganddo.

1136 - Trechwyd Hywel ap Maredudd gan fyddin Normanaidd fawr ar gomin Garngoch

1189 - Ysbeiliwyd Gŵyr gan yr Arglwydd Rhys o'r Deheubarth

1192 - Rhoddodd yr Arglwydd Rhys warchae ar Abertawe am ddeng wythnos

1203 - Rhoddwyd Gŵyr i William de Breos gan y Brenin Ioan.

1215 - Ymosododd Rhys Grug ac Rhys Ieuanc, cynghreiriad Llywelyn ap Iorwerth, ar Abertawe ac yna cipiwyd Ystumllwynarth ganddynt.

1257 - Ysbeiliwyd Gŵyr gan Llywelyn ap Gruffydd

1284 - Cwblhawyd atgyweiriadau ac estyniadau helaeth i'r castell ar gyfer ymweliad Edward 1 ar 10 ac 11 Rhagfyr.

1287 - Ymosododd Rhys ap Maredudd ar Abertawe a'i llosgi, a chipiodd Gastell Ystumllwynarth.

1302 - Ceisiodd William de Langton ddod â chwynion yn erbyn y brenin ac fe'i herwgipiwyd gan John Iweyn, stiward Castell Ystumllwynarth a'i gadw'n garcharor nes iddo dynnu'i honiadau'n ôl.

1302 ac 1314 - Llofnododd William de Breos fond a dau grant yn Ystumllwynarth.

1329 - Dyddiwyd trosglwyddiad gan Alina de Mowbray yn Ystumllwynarth

1334 ac 1350 - Roedd John, mab Alina, yn Ystumllwynarth a rhoddodd grantiau i abatai Nedd a Margam.

1403 - 1405 - Rheolwyd Gŵyr gan Owain Glyndŵr.

1451 - Syr Hugh Johnys oedd cwnstabl Castell Ystumllwynarth

1461 - Daeth Gŵyr i law'r teulu Herbert.

1927 - Trosglwyddwyd  Castell Ystumllwynarth i Gorfforaeth Abertawe gan Ddug Beaufort

1989 - Sefydlwyd Cyfeillion Castell Ystumllwynarth